Szydłowiec leży na południowych kresach województwa mazowieckiego, przy granicy z województwem świętokrzyskim. Jest stolicą gminy miejsko-wiejskiej i powiatu.

Szydłowiec w liczbach
Powierzchnia gminy: 13.815 ha, w tym miasta 2.193 ha (138.15 km2 / 21.93 km2)
Powierzchnia powiatu szydłowieckiego: 450 km2
Liczba mieszkańców gminy: 20,4 tys.
Liczba mieszkańców powiatu: 41 tys.

Gminę tworzy miasto Szydłowiec (13 tys. mieszkańców*) oraz miejscowości wiejskie zgrupowane w 22 sołectwach: Barak (217), Chustki (415), Ciechostowice (886), Hucisko (212), Jankowice (199), Korzyce (107), Krzcięcin (85), Łazy (393), Majdów (589), Omięcin (144), Rybianka (z miejscowościami Marywil i Długosz; 212), Sadek (957), Szydłówek I i Szydłówek II (łącznie 735), Świerczek (344), Świniów (73), Wilcza Wola (125), Wola Korzeniowa (459), Wysocko (164), Wysoka (171), Zastronie (250), Zdziechów (596).

W skład powiatu szydłowieckiego wchodzi miasto Szydłowiec i 96 wsi zgrupowanych w 88 sołectwach (łącznie 5 gmin: Szydłowiec, Chlewiska, Jastrząb, Mirów i Orońsko).


* liczby mieszkańców w nawiasach wg stanu z roku 2010


Podszydłowiecki krajobraz, fot. Paweł Wroński

Podszydłowiecki krajobraz, fot. Paweł Wroński

CUDA NATURY
Gmina Szydłowiec ciągnie się dość wąskim pasem z północy na południe. Przebiegająca równoleżnikowo, niemal przez środek gminy północna krawędź Gór Świętokrzyskich jest przyczyną sporego zróżnicowania tutejszego krajobrazu. Łagodnie pofalowane, oscylujące poniżej 200 m n.p.m. należące do Przedgórza Iłżeckiego tereny północne kontrastują ze znacznie wybitniejszymi wzgórzami południowej części gminy. Piętrzą się tam wzniesienia Garbu Gielniowskiego, kulminujące masywem Altany (408 m n.p.m.), a różnice poziomów między wierzchowinami, a obniżeniami dochodzą do 130 m.

Obie części charakteryzuje odmienna budowa geologiczna, której konsekwencją jest wyraźne zróżnicowanie szaty roślinnej. Północ ma charakter rolniczy, choć ze względu na dość ubogie gleby bielicowe, łąki i nieużytki przeważają nad polami uprawnymi. Za wyjątkiem 200-hektarowego kompleksu koło Omięcina, lasów jest niewiele, a w rzadkich drzewostanach najwięcej rachitycznych brzóz i sosen. W kępach zarośli, latem pięknymi kwiatami, a jesienią czerwonymi owocami, przykuwa uwagę głóg. Widokowe wzniesienia są tutaj głównym atutem.

Zgoła odmiennie, południowa część gminy kryje się pod płaszczem lasów. Szumią w nich przeważnie sosny i jodły z domieszką buków i jaworów. To pozostałość rozległej niegdyś Puszczy Świętokrzyskiej, której drzewostan uzupełniają dziś pochodzące z nasadzeń modrzewie. Jedynie w masywie Altany zachowało się znaczące naturalne skupisko modrzewia polskiego. Występują tu także liczne naturalne stanowiska cisów, których drzewiaste okazy dorastają 9 m wysokości. Na stokach Garbu Gielniowskiego bierze źródła główny szydłowiecki ciek wodny – Korzeniówka.

Niewielki fragment terenu, zwłaszcza opisany administracyjnymi granicami nie tworzy żadnego odrębnego, specyficznego ekosystemu. Wręcz przeciwnie, zjawiska przyrodnicze rysują się wyraźniej w szerszym kontekście ziemi szydłowieckiej. Tuż bowiem za gminną miedzą spotkać można przedstawicieli ginących gatunków fauny, przede wszystkim ptaków. Nad lasami krąży czasem orzeł bielik, przybysz z Gór Świętokrzyskich. Na stokach Skłobskiej Góry mają swoje rewiry cietrzewie. Przy brzegach stawów rybnych w Orońsku, Wałsnowie i Mirowie gniazdują charakterystyczne niegdyś dla wszelkich trzcinowisk bąki, bączki (oba ptaki z rodziny czaplowatych) oraz drobne wąsatki. Świat rzadkich ssaków reprezentują koszatki i popielice spotykane jeszcze pod Skłobami.

Stolica gminy przysiadła na północnym skraju lasów, poniżej wspomnianej krawędzi Gór Świętokrzyskich. W wyniku wielowiekowej eksploatacji występujących tu obficie i łatwo dostępnych piaskowców, w wyrobiskach Szydłowca, Śmiłowa i Szydłówka, możemy podziwiać ukryte niegdyś w głębi ziemi geologiczne warstwy – największy skarb ziemi szydłowieckiej.

Pozostałości Puszczy Świętokrzyskiej
Kompleks Lasów Przysusko-Szydłowieckich na Garbie Gielniowskim w rejonie wsi: Sadek, Wola Korzeniowa, Rybianka, Ciechostowice, Hucisko, Łazy, Majdów oraz miasta Szydłowca ma status obszaru chronionego krajobrazu. W jego granicach znajdują się rezerwaty przyrody, w których chroni się stanowiska cisów oraz naturalne skupisko modrzewia europejskiego. Tam także znajdują się najstarsze w gminie drzewa: pomnikowe okazy buków, dębów i klonów, których wiek szacuje się na 250-350 lat.

Szydłowieckie kamieniołomy
Nieczynne wyrobiska Pikiel i Podkowiński w południowo-zachodniej oraz na Polankach w południowo-wschodniej części miasta są niczym otwarta księga, z której można odczytać dzieje ziemi. Wyrobiska podeszły wodą, tworząc ograniczone blokami piaskowca zbiorniki. Oprócz otaczającego szydłowiecki zamek parku i brzegów zalewu pod Górą Trzech Krzyży, kamieniołomy są dziś popularnym terenem spacerowo-rekreacyjnym.

Garby Szydłowieckie
Fragment Przedgórza Iłżeckiego rozciągającego się na północ od krawędzi podcinającej od północy Garb Gielniowski. Łagodnie wypiętrzone wzniesienia zawdzięczają rzeźbę skandynawskiemu lodowcowi. Około 240 tys. lat temu lądolód zatrzymał się na północnej krawędzi Gór Świętokrzyskich. Zanim ustąpił, miażdżył warstwy skalne, tworząc drobnoziarniste piaski i żwiry, z których zbudowane są dziś Garby Szydłowieckie. Pokrywają je słabe, nie sprzyjające rolnictwu gleby. Za to malowniczości, temu obszarowi nie można odmówić, zwłaszcza że z wierzchołków wzniesień roztaczają się rozległe panoramy.

Czerwona ziemia
Gruntu w rejonie Omięcina są intensywnie zabarwione na czerwono. Barwę glebie nadają występujące tam dość obficie rudy żelaza. Na pustkowiu zwanym Czerwoną ziemią próbowano na przełomie XVIII i XIX w. założyć miasto Zygmuntówkę. Lokacja nie powiodła się.

Przydrożna kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena w okolicach Szydłowca, fot. Paweł Wroński

Przydrożna kapliczka z figurą św. Jana Nepomucena w okolicach Szydłowca, fot. Paweł Wroński

SKARBY KULTURY
Niczym puzzle, mecenat właścicieli szydłowieckich dóbr, wydobycie piaskowca oraz rozwój przemysłu, tworzą bogatą historię i wpływają na kulturę szydłowieckiej gminy. W kręgu mecenatu Odrowążów, a później ich następców – Radziwiłłów, Sapiehów powstały najznaczniejsze zabytki Szydłowca. Ukształtowany w XII/XIII w. klucz dóbr ziemskich przetrwał do drugiej połowy XIX stulecia. Jego właściciele pozyskali w tym czasie liczne królewskie przywileje dla miasta, organizowali akcje osiedleńcze na terenach wiejskich i patronowali rozwojowi miejscowego przemysłu.

Szydłowiec znalazł się w obrębie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, który do końca XIX stulecia był największym na ziemiach polskich rejonem górniczo-hutniczym i obróbki metali. Potwierdzone dokumentami tradycje wydobycia surowców i ich przetwarzania sięgają w regionie średniowiecza. Stanowiska archeologiczne rozrzucone po szydłowieckim powiecie, świadczą nawet, że dawniejszych, prehistorycznych czasów.

Wydobywany po dzień dzisiejszy piaskowiec stał się jednym z podstawowych źródeł dochodów. Eksportowano go bowiem, a na miejscu używano w budownictwie i przy wytwarzaniu wyrobów kamieniarskich – nagrobków, pomników i rozrzuconych po całej gminie kapliczek.

Oprócz aktywności przedstawicieli wielkiej własności ziemskiej, kolosalne znaczenie dla rozwoju tych ziem miała gospodarcza działalność przybyszów: Szkotów, Włochów, a zwłaszcza Żydów, którzy pojawili się w Szydłowcu w XVI w., stając się w ciągu kilku stuleci dominującą liczebnie oraz kulturowo grupą etniczną i wyznaniową w regionie.

Choć po ostatnim podziale administracyjnym szydłowiecka gmina znalazła się w granicach województwa mazowieckiego, historycznie stanowi część Małopolski. Gmina Szydłowiec, stanowiąc fragment nieformalnej ziemi szydłowieckiej jest jednak obszarem z pogranicza. Świadczą o tym najwymowniej tereny wiejskie, których kultura bliska jest należącemu do Mazowsza regionowi radomskiemu. W efekcie urbanizacji Szydłowca i okolic, zabytki kultury materialnej takie jak drewniana zabudowa, szybko zanikają. Bardziej pieczołowicie kultywowane są tradycje muzyczne i folklor taneczny. Warto przy tym pamiętać, że urządzone na szydłowieckim zamku Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych jest najważniejszą tego typu placówką w kraju. Kolekcja liczy już przeszło 2 tysiące eksponatów.

Perły szydłowieckiej architektury
Pośród wielu zabytkowych obiektów zachowanych w Szydłowcu, dwa stanowią szczególnie cenną pamiątkę złotego okresu rozwoju miasta. Wznoszący się po środku rynku renesansowy ratusz należy przy tym do najcenniejszych zabytków kultury mieszczańskiej w Polsce. Fara reprezentuje późny gotyk i jest najwspanialszym przykładem mecenatu Odrowążów, którzy wznosili podobne świątynie w kluczowych miejscowościach swych dóbr. Przy budowie i zdobieniu sztandarowych dla miasta i gminy budowli użyto miejscowego piaskowca.

Kirkut w Szydłowcu, fot. Paweł Wroński

Kirkut w Szydłowcu, fot. Paweł Wroński

Judaica
Wśród zachowanych, poczesne miejsce zajmuje kirkut (cmentarz żydowski) w Szydłowcu. To jedna z największych judaistycznych nekropolii w Polsce. Zachwyca ornamentyką ponad 3 tysięcy zachowanych piaskowcowych płyt nagrobnych (maceb). Przede wszystkim jednak jest pomnikiem barbarzyńsko zniszczonej podczas holocaustu kultury. Pamiątką po społeczności, która przynajmniej od XVI w. do II wojny światowej wpływała znacząco na gospodarczy obraz miasteczka i kulturę ziemi szydłowieckiej.

Kraina kamiennych Madonn
Można tak nazwać północną część powiatu, bowiem w każdej niemal tamtejszej wiosce wznosi się figura Matki Boskiej. Najczęściej ze złożonymi modlitewnie dłońmi, gdyż kapliczki mają charakter wotywny. Wśród wykonanych z miejscowego piaskowca przeważają figury XIX-wieczne. Jest jednak szereg nowszych, z początków XX stulecia oraz kilka ufundowanych po zakończeniu II wojny światowej. Oprócz Matki Boskiej, w korowodzie kamiennych figur ważne miejsce zajmuje także postać św. Jana Nepomucena.

Muzykanci z Korzyc
Na terenie gminy działa kilka zespołów folklorystycznych. Sławą przerasta pozostałe kapela rodziny Wyrwińskich, w której przynajmniej od trzech pokoleń kultywuje się tradycje muzyczne. Kunszt muzykantów z Korzyc doceniany jest na festiwalach folklorystycznych w kraju, a nawet za granicą, chociaż główną ich sceną są sale bankietowe i weselne macierzystej gminy. Podstawowe instrumentarium stanowią skrzypce, harmonia pedałowa i bębenki. Od końca lat 90. działa także grupa taneczna barwnie prezentująca dynamiczne elementy regionalnego folkloru.

Wydobycie szydłowieckiego piaskowca, fot. Paweł Wroński

Wydobycie szydłowieckiego piaskowca, fot. Paweł Wroński

KALENDARIUM
Spojrzenie na dzieje Polski z perspektywy współczesnej szydłowieckiej gminy można porównać do zaglądania przez wąskie okienko do wnętrza Biblioteki z „Imienia Róży” pióra Umberto Eco. Wydarzenia ważne dla całego kraju przeplatają się tutaj z lokalnymi, tworząc ciekawą mozaikę. Zwraca uwagę trwałość szydłowieckiego klucza, uformowanego przez Odrowążów – rodu rycerskiego, wywodzącego się najprawdopodobniej z Moraw. Herb linii, która od nazwy swych dóbr przyjmuje nazwisko Szydłowieckich, jest po dziś dzień godłem miasteczka. Niezwykle ciekawe są dzieje miejscowego przemysłu, bazującego na rudach żelaza i piaskowcu – surowcach, w które natura obficie wyposażyła ziemię szydłowiecką. Wędrując tutejszymi ścieżkami napotkamy liczne pamiątki przeszłości. Kalendarium ułatwi ich kojarzenie z konkretnymi wydarzeniami lub długofalowymi procesami historycznymi jakie zachodzą na tym malowniczym skrawku Polski.

Gotycka fara szydłowiecka, fot. Paweł Wroński

Gotycka fara szydłowiecka, fot. Paweł Wroński

XII wiek
W Małopolsce kształtuje się rozległa domena Odrowążów. Ich ziemie granicząca od wschodu i południa z kompleksami dóbr biskupów krakowskich i wąchockich cystersów, a od północy z majątkami rodowymi Rawiczów i Łabędziów.
Osadnictwo wiejskie opiera się na prawie niemieckim, nasilając przez dwa następne stulecia.
Do obrony przeprawy przez rozlewiska Korzeniówki przy trakcie Końskie-Wierzbica-Iłża, nieopodal wsi Szydłowiec, Odrowążowie wznoszą gród obronny.
Równolegle kształtuje się organizacja kościelna diecezji krakowskiej. Pojawia się najstarsza na terenie dzisiejszej gminy parafia. W Wysokiej.

1360
Kazimierz Wielki nadaje wsiom Odrowążów, m.in. Szydłowcowi, prawo średzkie (odmiana prawa niemieckiego zastosowana na początku XIII w. w Środzie Śląskiej).
Wieś uzyskuje samorząd, reprezentowany przez ławę gospodarzy. Na jej czele staje dziedziczny sołtys, sprawujący w imieniu właściciela władzę sądowniczą.

XIV wiek
U schyłku stulecia, na prawym brzegu Korzeniówki wyrasta miejska osada targowa, która przyjmuje taką samą nazwę jak położona kilkaset metrów na zachód wieś Szydłowiec.

XV wiek
W 1427 r. właściciele dóbr szydłowieckich nadają osadzie miejskiej prawa wzorowane na sandomierskich. W 1470 zatwierdza je Kazimierz Jagiellończyk nadając Szydłowcowi prawo magdeburskie. Na mocy królewskiego statutu mieszczanie cieszą się wolnością osobistą i dziedziczą grunty. Miasto uzyskuje autonomię sądową; w imieniu właścicieli prawo egzekwuje wójt. Organy samorządowe przekształcają się powoli w radę miejską z burmistrzem na czele.
Z dokumentów wynika, że w I poł. XV w. rozwija się w Szydłowcu tkactwo, młynarstwo, piwowarstwo i kamieniarstwo. Przez miasto przebiega już wtedy szlak handlowy z Opoczna do Iłży, Wąchocka i Bodzentyna zwany “starym gościńcem” oraz “trakt królewski” prowadzący do Radomia. Szereg okolicznych wsi należy do drobnej szlachty: Wysoka, Krzcięcin, Ostałówek, Chustki.
Po lokacji miasta, wieś Szydłowiec określana jako Stara Wieś przekształca się w przedmieście.
Nadanie praw miejskich pociąga za sobą utworzenie parafii. Drewniany kościół św. Zygmunta istnieje od 1401 r. W 1493 rozpoczyna się budowa murowanej świątyni.
Szydłowieccy Odrowążowie piastują coraz wyższe urzędy i pomnażają fortunę. W latach 1470-1480 Stanisław przystępuje do budowy zamku na miejscu wcześniejszego grodu, a jego synowie wznoszą murowaną farę, przekształcają zamek w rezydencję oraz rozbudowują miasto.

Ratusz w Szydłowcu, fot. Paweł Wroński

Ratusz w Szydłowcu, fot. Paweł Wroński

XVI wiek
Jeden z synów Stanisława, Krzysztof osiąga godność kanclerza. Od 1515 r. rezyduje na Wawelu, wpływając znacząco na ówczesną politykę Rzeczypospolitej.

1532-1548
Dobra szydłowieckie dziedziczy córka Krzysztofa, Elżbieta. Wychodząc za mąż za Mikołaja Radziwiłła “Czarnego”, wnosi mu je w wianie.

1553
Ferdynand I, późniejszy cesarza nadaje Mikołajowi Radziwiłłowi tytuł hrabiego na Szydłowcu.
Niemal 250 lat (do 1802 r.) kluczem szydłowieckim włada 8 pokoleń Radziwiłłów. W peryferyjnym z perspektywy ich litewskich włości Szydłowcu bywają jednak rzadko, pozostawiając zarząd administratorom, zwanym starostami lub gubernatorami szydłowieckimi.

XVI – 1 poł. XVII wieku
Okres największej prosperity Szydłowca i okolicznych wsi szlacheckich, których liczba wzrasta. Na terenie karczowanych intensywnie kompleksów leśnych powstają liczne osady przemysłowe. Osadnictwo terenów rolnych charakteryzują regularne układy – ulicówki, rzędówki. Osady leśne mają luźną zabudowę. Sieć osadniczą uzupełniają folwarki, młyny zbożowe, potasznie, rudy, kuźnice, huty szkła i kopalnie. Szczególnego znaczenia nabierają kuźnice. Produkują około 16 ton żelaza rocznie. Takim samym mianem określa się także różne zakłady przetwarzające żelazo – fryszerki, topornie, gwoździarnie i szabelnie, wykorzystujące miejscowe rudy żelaza. Surowiec  występuje na głębokości 7-17 m. W miejscowym przemyśle wykorzystuje się intensywnie drewno. Karczowiska zamienia się na użytki rolne i pastwiska. Obszary leśne kurczą się.

1512
Na mocy przywileju Zygmunta I w Szydłowcu powstaje skład żelaza produkowanego w całej ziemi sandomierskiej (u zbiegu ówczesnych ulic radomskiej i skrzyńskiej). W efekcie miasto uzyskuje monopol na hurtowy handel tym towarem. Utrzymuje go do 1565 r., gdy Sejm znosi w ogóle prawo składu.

1591
Powołana w Szydłowcu kongregacja kupiecka otrzymuje statut. Jej powstanie jest konsekwencją bogacenia się miasteczka. Podstawą rozwoju są przywileje, na mocy których odbywają się cotygodniowe targi, a 5 razy w roku jarmark. Rośnie ranga przechodzących przez miasto traktów handlowych.

XVI – XVIII wiek
Tereny dzisiejszej gminy Szydłowiec znajdują się w obrębie Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, którego dynamiczny okres rozwoju przypada na XVII i XVIII stulecie. Jeszcze w XIX w. jest to najważniejszy w kraju rejon górniczo hutniczy. Największe fryszerki, a później piec pracują w Stefankowie koło pobliskich Chlewisk. Na terenie dzisiejszej gminy szydłowieckiej fryszerki zlokalizowane są w Długoszu i Kamiennej.
Inwestycje w Szydłowcu, przebudowa zamku na nowoczesną rezydencję oraz krajowe zapotrzebowanie na budulec staje się impulsem do intensywniejszej eksploatacji piaskowca. Mimo to we wsiach, a nawet w mieście przeważają tańsze budynki drewniane. Plagą są pożary. W 1630 r. ogień niszczy 74 domy.
Mieszczaństwo szydłowieckie tworzy nader barwną mozaikę narodową i wyznaniową. Już w 1576 r. pojawili się Szkoci, prześladowani w swoim kraju za opowiadanie się za obrządkiem rzymskokatolickim. Od końca XVI w. osiedlają się Żydzi (w XVIII w. stanowią około 25%, a w II poł. XIX niemal 74% miejskiej populacji). W I poł. XVII w. powstaje kolonia włoska, utworzona przez budowniczych zamku i ratusza.
Rośnie liczba cechów. Oprócz młynarzy, piwowarów i karczmarzy, są szewcy, krawcy, kuśnierze, kuźnicy, kowale, ślusarze, hutnicy, konwisarze, postrzygacze, czapnicy, łaziebnicy i przekupnie. Księgi z końca XVI w. wspominają także mieczników, chirurga, aptekarza, mydlarza, złotnika i organmistrza oraz cech zbiorowy rzemieślników kunsztu żelaznego.
W tym czasie z kuźnic, młynów, łomów piaskowca, hodowli, rolnictwa i czynszów dobra szydłowieckie przynoszą Radziwiłłom około 15 tys. złotych polskich dochodu (intraty, jak wówczas mawiano).
Z drugiej strony, ziemię szydłowiecką nęka co jakiś czas morowe powietrze, dając się szczególnie we znaki gęsto zaludnionemu miasteczku.
W XVII w., w trakcie nieustannych wojen, w które wikła się Rzeczpospolita, stacjonujące w Szydłowcu szwedzkie, saskie i rosyjskie wojska plądrują miasto.

1638-1649
Ostatnie akcenty złotego wieku w dziejach miasta. Szydłowiec liczy ponad tysiąc mieszkańców. Na Rynku Wielkim powstaje okazały ratusz, a pierzeje wyznaczają kamienice najzamożniejszych mieszczan (10 budynków).

1652-1653
Epidemia dżumy, która ogarnia cały kraj pochłania życie 50% szydłowieckiej populacji.

1655-1660
Wojna ze Szwecją prowadzi do wyludnienia ziemi szydłowieckiej oraz zubożenia zarówno mieszczan i włościan.

1702-1721
Kryzys pogłębiony wojną północną przejawia się między innymi zamknięciem łomów piaskowca, które pozostają nieczynne do połowy XIX w.

1778
W Szydłowcu wyodrębnia się dzielnicę żydowską z rynkiem (tzw. Rynek Skałeczny), bożnicą, chederem (szkołą) i mykwą (łaźnią rytualną) oraz kirkutem (cmentarzem).

1795
Po trzecim rozbiorze Polski Szydłowiec staje się częścią monarchii habsburskiej.

1802
Po bezpotomnej śmierci ostatniego z Radziwiłłów rząd austriacki wystawia dobra szydłowieckie na licytację. Nabywa je Anna Sapieżyna, i rozpoczyna intensywną działalność oświatową.

1819
Właścicielka klucza zakłada przy szydłowieckim rynku publiczną szkołę elementarną, w której pobiera nauki około 100 uczniów. Jej oświatowe działania wspiera Stanisław Staszic, zatrudniony w roli zarządcy dóbr szydłowieckich.

1809-1815
Szydłowiec wchodzi w granice Księstwa Warszawskiego, a po klęsce Napoleona – powiązanego unią personalną z Rosją, Królestwa Polskiego (do 1863 r., gdy Królestwo ulega likwidacji).

lata 20. XIX wieku
Komisja Miast Królestwa Polskiego prowadzi planową akcję regulacyjną. Pośród 140 objętych nią miast jest Szydłowiec. Prace prowadzi się według przygotowanych specjalnie planów pomiarowych. Główną ulicę, którą przeciągają wozy wyładowane wyrobami żelaznymi brukuje się. Usuwa się przy niej podcienia i układa chodniki. Następuje przełom w budownictwie. W 1820 r. Na 256 szydłowieckich domów tylko 36 jest murowanych. Reszta drewniana, nierzadko z zagrodami i inwentarzem, bo właściciele utrzymują się z hodowli i prac rolniczych.

1828
Anna Sapieżyna sprzedaje dobra szydłowieckie skarbowi państwa za 2.254.454 złotych polskich.

1831
W trakcie powstania listopadowego, w zakładach żelaznych ziemi szydłowieckiej produkuje się broń dla polskich wojsk. Ponadto ze wsi pobiera się rekruta i spyżę dla oddziałów powstańczych. Po starciach zbrojnych w mieście wybucha pożar. Straty szacuje się na przeszło 41 tys. złotych polskich. Ponadto, w ramach sankcji Rosjanie rekwirują żywność i furaż dla koni. Po upadku powstania represjonują aktywnych uczestników. Dochodzi do aresztowań, konfiskat majątku i rewizji tytułów szlacheckich. Handel napotyka na trudności, bo na granicy z Rosją towary z Królestwa Polskiego obłożone zostają cłem.

1851
Zniesienie ceł w handlu z Rosją sprzyja ożywieniu gospodarczemu.

1860
Następuje zrównanie Żydów ze stanem mieszczańskim.
W Śmiłowie uruchamia się nowy łom piaskowca, który przekształci się z czasem w największy kamieniołom w regionie.

1863
Wybucha powstanie styczniowe. Ochotnicy pod dowództwem Mariana Langiewicza gromadzą się w Jastrzębiu, Szydłówku i Sadku. Langiewicz atakuje z nimi stacjonującą w Szydłowcu 2 rotę mohylewskiego pułku piechoty, 400 żołnierzy kwaterujących w domach przy rynku, w ratuszu oraz w koszarach na obrzeżach miasta. Powstańcom udaje się wyprzeć Rosjan, ale wkrótce tracą przewagę i rozproszone przechodzą do działań partyzanckich. Jednym z inspiratorów i przywódców powstania w guberni radomskiej jest szydłowiecki proboszcz Aleksander Malanowicz. W ramach popowstaniowych represji, Rosjanie pozbawiają go stanowiska dziekana, likwidują siedzibę dekanatu w Szydłowcu, i konfiskują majątek kościelny.

1864
Uwłaszczeni ukazem carskim chłopi otrzymują ziemię, na której pracowali i prawo jej dziedziczenia. Powoduje to upadek gospodarki folwarcznej opartej na pracy pańszczyźnianej. Chwieją się ekonomiczne podstawy ziemiańskiej egzystencji. Prowadzi to z jednej strony do parcelacji folwarków, z drugiej – wymusza wprowadzanie nowoczesnych, wydajniejszych form gospodarowania, hodowli i upraw.

1876
Ma miejsce kolejny katastrofalny pożar w dziejach miasta. Płomienie trawią 85% zabudowy. Podczas odbudowy upowszechnia się stosowanie miejscowego piaskowca jako materiału budowlanego, co powoduje odrodzenie przemysłu wydobywczego i kamieniarstwa.

1885
Powstaje kolej łącząca Dąbrowę Górniczą z Kielcami, Radomiem i Dęblinem. Tereny dzisiejszej gminy przecinają wkrótce tory kolejek wąskotorowych, którymi do stacji kolejowej Szydłowiec dowozi się urobek z kamieniołomów, tarcicę z Aleksandrowa i wyroby żelazne z huty w Chlewiskach.

Szydłowiec, fot. Paweł Wroński

Szydłowiec, fot. Paweł Wroński

XIX / XX wiek
Przełom stuleci jest okresem intensywnego rozwoju przemysłu. Gospodarcze znaczenie cechów zanikło. Nadszedł czas fabrykantów, prowadzących browary, garbarnie, zakłady obróbki piaskowca, zakłady metalowe, fabrykę wozów gospodarczych, hutę szkła, fabrykę kafli, cegielnię, młyn, a przede wszystkim kamieniołomy.

1914-1918
Szydłowiec staje się teatrem działań zbrojnych tylko w początkowej fazie I wojny światowej (lata 1914-1915). Żołnierze armii austrowęgierskiej i niemieckiej polegli w czasie walk spoczywają na szydłowieckim cmentarzu. Zniszczenia w gminie są w większym stopniu efektem taktyki wycofujących się Rosjan, którzy pozostawiają za sobą “spaloną ziemię”, aniżeli wymiany ognia. Ogromnych natomiast strat doznaje miejscowy przemysł, gdyż wojska obu stron plądrują zakłady, wywożąc urządzenia i produkcję.

1919
W wolnej Polsce miejscowe zakłady i warsztaty uruchamia się niemal od zera. Szydłowiec staje się jednak dość szybko znaczącym ośrodkiem przemysłu garbarskiego (w latach 1919-1920 przy Słomianej i Zamkowej działa 11 garbarni), metalowego i kamieniarskiego.

1928
Trakt krakowski (dzisiejsza droga E77), otrzymuje nawierzchnię asfaltową.

lata 30. XX wieku
Światowy kryzys gospodarczy powoduje załamanie rozwoju gospodarczego.

1939-1945
Wybucha II wojna światowa. Na terenie gminy toczą się w początkach września zacięte walki. Ciała poległych pod Barakiem żołnierzy, pochowanych na polu bitwy przenosi się w listopadzie i grudniu na szydłowiecki cmentarz; w Baraku wznosi się dziś pomnik ku ich czci.
Niemcy zajmują Szydłowiec 9 września 1939. Po upadku Warszawy tworzą na terenie browaru obóz przejściowy dla polskich żołnierzy i oficerów.
Lasy Przysusko-Szydłowieckie leżą na obrzeżach obszaru objętego działaniami oddziału majora Henryka Dobrzańskiego (Hubala), który odmówił kapitulacji i kontynuował walkę w lasach Kielecczyzny. Jednak i tutaj jego akcje pociągają za sobą krwawy odwet okupanta.
Po 1940 r. do wojny partyzanckiej z hitlerowcami dołączają inne oddziały formowane przez SZP i ZWZ, a później AK. Ich walkę upamiętniają liczne mogiły i kwatery na miejscowych cmentarzach. Konspirację – również finansowo – wspierają właściciele ziemskich majątków.
Niemcy „rozwiązują w Szydłowcu kwestię żydowską”, tworząc otwarte getto. Już pod koniec listopada 1939 nakazują Żydom noszenie opaski z Gwiazdą Dawida, a następnie pozbawiają praw i majątków. W 1942 r. na zamku i w strzeżonym ściśle getcie zamykają ponad 16 tys. obywateli polskich wyznania mojżeszowego (w tym uciekinierów i przesiedleńców z innych obszarów), by następnie skierować ich transportami kolejowymi do obozu zagłady w Treblince. W czasie kolejnej akcji w 1943 r. ofiarami hitlerowców pada 5 tysięcy Żydów. Ulica Kolejowa, którą pędzono ich do wagonów zyskuje miano „krwawej drogi”. Okupant niszczy metodycznie dzielnicę żydowską i zabudowania fabryczne.

1945
Rosjanie zajmują Szydłowiec bez walki w styczniu 1945, ale bombardują miasto, zabijając mieszkańców i własnych żołnierzy. Uszkodzeniu ulega wiele budynków, m.in. ratusz.
Wojnę przetrwało 3 tysiące mieszkańców Szydłowca, w tym niewiele ponad 100 Żydów (przed wojną stanowili ponad 70% miejskiej populacji).
Kształtuje się władza ludowa.
Członkowie AK są prześladowani i represjonowani.
Ze zubożałego i zniszczonego obszaru ludność emigruje na ziemie zachodnie.

czasy PRL
Władza ludowa przeobraża cywilizacyjnie ziemię szydłowiecką, upowszechniając oświatę, elektryfikując miejscowości i budując drogi. Pozyskiwaniu potrzebnych surowców towarzyszy proces nacjonalizacji zakładów przemysłowych i prywatnej własności ziemskiej. Na ich miejsce powstają państwowe z największym przedsiębiorstwem – Szydłowieckimi Zakładami Kamienia Budowlanego. Pozyskiwany przez nie surowiec służy m.in. do odbudowy Warszawy.
W 1967 r. miasto zdobywa tytuł Mistrza Gospodarności.
Restauruje się szydłowieckie zabytki, ale zrujnowaną stylową zabudowę uzupełnia i modernizuje wznosząc typowe dla okresu PRL pudełkowate pawilony, a później wielorodzinne domy mieszkalne. Po dziś dzień osiedla bloków z wielkiej płyty rozkładają się pierścieniem wokół szydłowieckiej starówki.

1975
Na szydłowieckim zamku rozpoczyna działalność Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych, jedna z najważniejszych placówek w regionie, niepowtarzalna w skali kraju. Dziś zamek jest także siedzibą wielu organizacji i instytucji, działających pod egidą Szydłowieckiego Centrum Kultury.

lata 90. XX wieku
Przełom ustrojowy przynosi wolne wybory parlamentarne. Powołuje się samorząd terytorialny i cyklicznie przeprowadza wybory do władz lokalnych. Szydłowiec wkracza na drogę wolnorynkowych i demokratycznych przemian.
Własność prywatna i aktywność gospodarcza znowu zaczynają odgrywać znaczenie.
Szydłowiec staje się stolicą gminy miejsko-wiejskiej i powiatu, objętych od 1 stycznia 1999 r. granicami dużego województwa mazowieckiego.

pierwsza dekada XXI wieku
W 2004 r. miasto otrzymuje Nagrodę Gospodarczą “Skrzydła”. W 2005 pełni rolę Stolicy Kulturalnej Mazowsza, w 2007 otrzymuje tytuł „Gminy Fair Play”. Najwięcej nagród przynosi rok 2009. Szydłowiec zostaje uznany „Mazowiecką Gminą Roku” i otrzymuje tytuł z certyfikatem “Gmina Atrakcyjna Turystycznie”.


INFO
Urząd Miejski w Szydłowcu,
26-500 Szydłowiec, Rynek Wielki 1
tel.: (+48 48) 617-86-30, faks: (+48 48) 617-05-10
www.szydlowiec.pl


Tekst pierwszych rozdziałów przewodnika turystycznego po gminie Szydłowiec, przygotowanego na zlecenie gospodarzy przez redakcję magazynu “Świat Podróże Kultura” i wydanego w 2012 r. Całość w formacie pdf do ściągnięcia —> tutaj