Pod względem krajobrazowym Wilno należy do najpiękniejszych miast Europy. Jego centrum rozlokowało się w dolinie rzeki Wilii, zaś Starówka położona jest u zbiegu Wilii i Wilenki. Właśnie tam odnajdziemy liczne polskie symbole Wilna, będące zarazem wizytówką tego wspaniałego miasta.
Podczas mojej pierwszej wizyty w Wilnie byłam zaskoczona szklanymi wieżowcami sięgającymi nieba, mnogością luksusowych hoteli, restauracji i nocnych klubów. Aż trudno sobie wyobrazić, że kilkaset lat temu miasto otaczały mury obronne. Do dziś zachował się niewielki ich fragment i jedna tylko brama – Ostra Brama (Medininku), która niegdyś wyznaczała kres miasta.
Ostra Brama
Była jedną z pięciu bram, wzniesionych w murach miejskich w latach 1503–1522. Litwini mówią o niej Aušros Vartai – Brama Zaranna. Od strony miasta zawieszono w niej obraz Matki Boskiej nieznanego artysty szkoły włoskiej. Ma podstawę kwadratu przykrytego cylindrycznym sklepieniem. W ścianach są widoczne pozostałości metalowej kraty, od południa Bramę wieńczy renesansowa attyka z reliefem przedstawiającym gryfy trzymające herb Pogoń, poniżej znajdują się otwory strzelnicze i wnęka, w której był kiedyś krzyż. Ostra Brama jest wciąż obecna w świadomości kulturowej i religijnej Polaków. To jedno z tych magicznych miejsc związanych z historią Polski i Litwy, którego nie sposób pominąć, wędrując po Wilnie. Osobliwością Bramy jest umiejscowiona od strony wewnętrznej kaplica z cudownym obrazem Matki Boskiej Ostrobramskiej, która jest celem pielgrzymek z Polski i Litwy. Kult wileńskiej Madonny rozpoczął się po najeździe moskiewskim w 1655 r. Już kilkanaście lat później w roku 1671 dla cudownego wizerunku wzniesiono drewnianą kaplicę, a na początku XIX w. – murowaną. Wówczas dodano także wykonaną ze złota szatę z motywami roślinnymi. Już w 1675 r. Matka Boska Ostrobramska była patronką Uniwersytetu Wileńskiego. Później zawołanie: „Matko Miłosierdzia, pod Twoją opiekę uciekamy się”, powtarzały rzesze wiernych, w tym Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Józef Piłsudski i Jan Paweł II.
Stara Rossa
Cmentarz na Rossie (Rasu kapines) to obok warszawskich Powązek, krakowskiego cmentarza Rakowickiego i lwowskiego Łyczakowa najważniejsza polska nekropolia. Zabytkowy, nieczynny cmentarz stanowi prawdziwy portret zbiorowy dawnego Wilna, mocno związany z polską historią. Jest skarbnicą pamiątek kultury narodowej pod względem symbolicznym i artystycznym Jest również jedną z najstarszych nekropolii w Europie – cmentarz założono w 1769 r. Wiadomo jednak, że tereny dzisiejszej Rossy wykorzystywano dla pochówków już w średniowieczu. W połowie XIX w. Rossa zyskała status najbardziej elitarnego cmentarza w Wilnie. Spoczywa tutaj wielu wybitnych Polaków, m.in. ojciec polskiej szkoły historycznej Joachim Lelewel, Władysław Syrokomla (prawdziwe nazwisko: Ludwik Kondratowicz), Euzebiusz Słowacki – ojciec Juliusza – oraz jego ojczym August Becu (obaj byli profesorami Uniwersytetu Wileńskiego). Ich grobowce znajdują się wokół tzw. Górki Literackiej, na prawo od wejścia przy neogotyckiej kaplicy. Ciało Piłsudskiego spoczywa w krypcie na Wawelu, zaś jego serce w Wilnie na Rossie. Grobowiec znajduje się przed główną nekropolią, na niewielkim cmentarzu wojskowym założonym w 1920 r. Wielką nagrobną płytę kamienną, sprowadzoną z kamieniołomów wołyńskich, ozdobiono napisem „Matka i Serce Syna” oraz dwoma cytatami z dzieł Juliusza Słowackiego – ulubionego poety Marszałka.
Katedra wileńska
Bazylika archikatedralna (Arkikatedra bazilika) jest jednym z najważniejszych zabytków Wilna. To miejsce, w którym przez wieki splatały się dzieje Litwy i Polski. Katedra to istny panteon – tu spoczywa święty Kazimierz, królowie (Aleksander Jagiellończyk, serce Władysława IV Wazy) oraz królowe (żony Zygmunta II Augusta: Elżbieta Habsburżanka i Barbara Radziwiłłówna). Za kolumnami katedry, w niszach murów, widnieją rokokowe figury wielkich książąt litewskich. Warta zobaczenia jest kaplica św. Kazimierza, symbol świetności Rzeczypospolitej – o czym świadczy wmurowana na zewnątrz tablica założycielska z herbem Obojga Narodów. Budowę kaplicy rozpoczął w 1623 r. Zygmunt III Waza, a ukończył ją dopiero jego syn Władysław IV w 1636 r.
Wnętrze wyłożono różnokolorowym marmurem. Rytm tej kamiennej panoramy wyznaczają posrebrzane figury Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka, Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Augusta i Władysława. Z lewej strony umieszczono grób św. Stanisława. Burzliwe były od początku do czasów nam współczesnych dzieje katedry wileńskiej. Dość powiedzieć, że w latach 50. władze radzieckie urządziły w świątyni galerię obrazów, a potem salę koncertową. Dopiero w 1989 r. katedra została zwrócona wiernym.
Mickiewiczowskie pamiątki
Adam Mickiewicz mieszkał w Wilnie w kilku miejscach. Na początku XIX w. kamieniczka przy Bernardyńskiej 11 należała do niejakiego Życkiego. W 1822 r. wynajmował w niej mieszkanie (na parterze od strony dziedzińca) Adam Mickiewicz: m.in. przygotowywał tu do druku „Grażynę”. Mieści się tam obecnie niewielkie muzeum. Nie jest znana dokładna data powstania tego muzeum, historycy przypuszczają, że mogło to mieć miejsce około 1898 r. – w 100. rocznicę urodzin poety. Wśród eksponatów znajdują się rzeczy osobiste poety, na przykład stół, przy którym siedział, tworząc poemat „Grażyna”, fotel, a także liczne rękopisy. Jest również księga rejestracyjna studentów z 1815 r., w której pod numerem 93 wpisano Mickiewicza, wreszcie przekłady dzieł na język litewski. W pobliżu postawiono pomnik Adama Mickiewicza z twarzą skierowaną w stronę Zaułka Bernardyńskiego.
Klasztor Bazylianów to miejsce, gdzie życie splata się z literaturą w wyjątkowy sposób. W zabudowaniach klasztornych na tyłach cerkwi Świętej Trójcy carskie władze założyły w XIX w. więzienie, w którym w latach 1823-1824 zostali osadzeni filomaci i filareci. Wśród nich znaleźli się Adam Mickiewicz i Ignacy Domeyko. Właśnie to miejsce – klasztor Bazylianów – Mickiewicz uczynił miejscem akcji fragmentu III części „Dziadów”. W celi, gdzie był więziony Mickiewicz, umieszczono tam tablicę z cytatem z „Dziadów”: „Bogu Najlepszemu. Gustaw zmarł tu 1823 1 listopada”. Tu narodził się Konrad 1823 1 listopada. Na budynku klasztoru można zobaczyć też inną tablicę – upamiętniającą pobyt Mickiewicza w więzieniu. Z kolei przy ulicy Wielkiej 22, na ścianie kamienicy, w której mieszkał poeta do chwili wywiezienia go w głąb Rosji , umieszczono tablicę pamiątkową o treści: „Z tego domu wyjechał w dniu 6 XI (25 X) 1824 Adam Mickiewicz, opuszczając Wilno na zawsze”.
Wspomnieć należy, że z Wilnem związani są także inni ważni dla polskiej literatury poeci, jak: Józef Ignacy Kraszewski, Juliusz Słowacki, Konstanty Ildefons Gałczyński czy Czesław Miłosz. Polonika, które opisałam, uznawane są za najważniejsze, ale jest tych polskich symboli w Wilnie o wiele więcej, jak choćby Uniwersytet Wileński, kościoły św. Anny, św. Piotra i Pawła, św. Ducha, czy pomnik Trzech Krzyży na Wzgórzu Trzykrzyskim. Warto je wszystkie zwiedzić, najlepiej podczas kilku wyjazdów do stolicy Litwy, bo Wilno to miasto, do którego chętnie się wraca.
Tekst publikowany na łamach magazynu “Świat Podróże Kultura” w numerze czerwiec 2014 na str. 16-19.