19 października 1918 r. w Cieszynie grupa działaczy polskich utworzyła Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, która nazwą nawiązywała do tradycji piastowskich Śląska Cieszyńskiego. Stała się ona pierwszą zorganizowaną i niezależną polską władzą na ziemiach zamieszkiwanych przez Polaków, powstałą jeszcze przed zakończeniem I wojny światowej. Na jej czele stanęli przedstawiciele trzech >miejscowych polskich stronnictw: ks. Józef Londzin, Jan Michejda i Tadeusz Reger.
Było to ukoronowanie rozwijającego się od ponad pół wieku polskiego ruchu narodowego, wynikającego także z przewagi etnicznej. Ruch ten tworzyły zarówno partie polityczne, jak i liczne organizacje społeczne, gospodarcze i kulturalne, wśród których wyróżniała się powstała w 1885 r. Macierz Szkolna. Od 1895 r. symbolem ruchu polskiego stało się także gimnazjum polskie w Cieszynie, a od 1909 r. gimnazjum polskie w Orłowej. W 1914 r. z Cieszyna na front rosyjski wyruszyli śląscy legioniści, których ponad 600 przewinęło się przez polskie formacje legionowe.
27 października 40 tys. zebranych na wiecu Polaków przyjęło rezolucję, a 30 października Rada Narodowa oficjalnie stwierdziła, że:
(…) proklamuje uroczyście przynależność państwową Księstwa Cieszyńskiego do wolnej, niepodległej, zjednoczonej Polski i obejmuje nad nim władzę państwową. Ze względu na dążenie narodu czeskiego Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego oświadcza, iż ustanowienie ostatecznej granicy pomiędzy oboma bratnimi narodami polskim i czeskim pozostawia się porozumieniu pomiędzy rządami: polskim w Warszawie a czeskim w Pradze, z tym głębokim przekonaniem, iż rządy te będą się kierowały się przy ustaleniu granicy istotną przynależnością narodową i wolą ludności.
W tym samym dniu ślubowanie na wierność Radzie Narodowej złożyła większość wójtów narodowości polskiej z cieszyńskich gmin. W nocy z 31 października na 1 listopada polscy oficerowie cieszyńskiego garnizonu przejęli w nim władzę wojskową, podporządkowując resztki pułku obrony krajowej polskim władzom. Władzy Rady Narodowej podporządkował się starosta cieszyński i bielski. W ciągu kilku dni Polacy opanowali inne garnizony wojskowe. 2 listopada Rada Narodowa zawiadomiła Radę Regencyjną w Warszawie oraz Polską Komisję Likwidacyjną w Krakowie o przejęciu władzy na Śląsku Cieszyńskim.
Przejmowanie reszty urzędów i instytucji w regionie przez Polaków trwało jeszcze kilkanaście dni. Rada Narodowa stała się nie tylko przedstawicielem ludności polskiej, ale sprawowała władzę państwową, autonomiczną, ustawodawczą i wykonawczą nad wszystkimi mieszkańcami. 4 listopada powstała powołana przez Radę Narodową Milicja Polska.
5 listopada doszło do zawarcia porozumienia Rady Narodowej z czeskim (powołanym do życia 29 października) Zemskim Národnim Výborem pro Slezsko, w wyniku którego dokonano tymczasowego rozgraniczenia Śląska Cieszyńskiego, biorąc za podstawę kryteria etniczne. W ten sposób pod rządami Rady Narodowej znalazła się większość regionu, czyli powiaty bielski, cieszyński i znaczna część powiatu frysztackiego, a pod kompetencje Národniego Výboru został oddany przede wszystkim zamieszkiwany w większości przez Czechów powiat frydecki, do którego Polacy nie rościli pretensji. Zgodnie z wcześniejszymi oświadczeniami Rady Narodowej ostatecznego rozgraniczenia miały dokonać rządy obu państw.
Podkreśleniem woli tworzących się władz centralnych w Warszawie o pragnieniu przyłączenia Śląska Cieszyńskiego do Polski było wyznaczenie na jego obszarze okręgu wyborczego dla zapowiedzianych na 26 stycznia 1919 r. wyborów do Sejmu Ustawodawczego. Prawie trzymiesięczne wrastanie w Polskę nie tylko Cieszyna, Bielska, Skoczowa, Strumienia, ale także Karwiny, Frysztatu i Jabłonkowa oraz ich wiejskich okolic przerwał atak wojsk czeskich, które 23 stycznia 1919 r. uderzyły na polską strefę, przeciwstawiając militarną siłę woli i pragnieniom większej części miejscowej ludności. Listopadowa umowa o rozgraniczeniu nie zadowalała już Pragi, która liczyła na przejęcie całego przemysłu ciężkiego Śląska Cieszyńskiego oraz cieszyńskiego odcinka linii kolejowej koszycko-bogumińskiej, łączącej Czechy ze Słowacją.
Czeskie pretensje gospodarcze, mimo, że dotyczyły ziem etnicznie polskich, stały się w następnych miesiącach podstawą polityki Pragi w sprawie cieszyńskiej. Wybuchł otwarty międzypaństwowy konflikt, który przeniósł się na forum międzynarodowe pod obrady Konferencji Pokojowej w Wersalu. Umowa z 5 listopada poszła w zapomnienie, a dążenia Rady Narodowej, większości mieszkańców Śląska Cieszyńskiego oraz Polski zostały zepchnięte przez mocarstwa zachodnie na plan dalszy. Ogłoszony we wrześniu 1919 r. przez Radę Najwyższą Konferencji Pokojowej plebiscyt ostatecznie się nie odbył. Los Ziemi Cieszyńskiej przypieczętował dokonany 28 lipca 1920 r. przez Radę Ambasadorów w Paryżu podział, który wyznaczając granicę polsko-czechosłowacką na rzece Olzie pozostawił poza Polską ponad 100 tysięcy Polaków.”
Pierwsza Polska Niepodległość, jak nazwać można efekty aktywności cieszyńskich Polaków na śląskich rubieżach odradzającej się jesienią 1918 r. Polski, zasługuje na uznanie i pamięć. W ciągu krótkiego czasu miejscowa ludność polska, nie mogąc liczyć na pomoc z zewnątrz, sama na niewielkim obszarze zbudowała podstawy polskiej państwowości, które w następnych miesiącach w miarę sprawnie funkcjonowały. Przed zawieszeniem broni na zachodnim froncie I wojny światowej i przed powstaniem w Warszawie pierwszego w pełni wolnego rządu Rzeczypospolitej Polskiej w małym Cieszynie powiewały już biało-czerwone flagi.
Artykuł napisany na podstawie książki pt. „Pierwsza Niepodległość” pod red. Krzysztofa Nowaka, Cieszyn 2008, której elektroniczna wersja znajduje się tutaj: www.cieszyn.pl
Miasto Cieszyn uroczyście obchodzi rocznicę powołania Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego.
Cieszyńskie Centrum Informacji
Cieszyn, ul. Rynek 1
tel.: +48 33 479 42 49, +48 33 479 42 48
faks: +48 33 852 14 87
e-mail: mci@um.cieszyn.pl, api@olza.pl, cieszyn@slaskie.travel
www.cieszyn.pl